Instytuty świeckie umiejscawiają się w obrębie świeckości w Kościele. One wyróżniają się od wszelkich innych form życia konsekrowanego, ponieważ dla osób należących do nich, pozostanie świeckimi wśród świeckich, generalnie bez życia wspólnotowego, jest elementem istotnym i determinującym ich powołanie oraz konsekrację Chrystusowi. Także w pierwszych trzech, czterech wiekach ery chrześcijańskiej, istniała forma konsekracji Bogu, przeżywana w świecie: było to dziewictwo konsekrowane i celibat dla Królestwa, na bazie integralnego zachowania Ewangelii. Potem wraz z pojawieniem się zakonów monastycznych, ta forma życia zaniknęła. We Włoszech i w innych częściach świata, pod koniec XIX i na początku XX w. pojawia się idea konsekracji Bogu, pozostając w świecie i działając w nim, dla przyjścia Królestwa Chrystusa.
Powstanie Instytutów Świeckich można datować na 2 lutego 1947 r., gdyż papież Pius XII promulgował Konstytucję Provida Mater Ecclesia. Wraz z nią powstał fundament prawny i miejsce w Kościele dla nowej formy życia konsekrowanego w świecie, które już od wielu lat było praktykowane.
Idea, która inspirowała narodziny i rozwój Instytutów Świeckich, zrodziła się z pragnienia syntezy całkowitej konsekracji życia, zgodnie z radami ewangelicznymi, czystości, ubóstwa, posłuszeństwa, właściwej zakonnikom i pełnej odpowiedzialności za obecność i przemianę od wewnątrz świata, właściwą ludziom świeckim.
Te stowarzyszenia, które odtąd będą nazywane Instytutami Świeckimi zaczęto zakładać w pierwszej połowie ubiegłego wieku nie bez specjalnego natchnienia Bożej Opatrzności, by wiernie praktykowały rady ewangeliczne w świecie i spełniały z większą wolnością dzieła miłości, do których w obecnym złym czasie rodziny zakonne mają dostęp utrudniony lub w ogóle zamknięty . Święta Kongregacja Biskupów i Zakonników, Dekret Ecclesia Catholica (11 VIII 1889), ASS 23(1889), s. 634.