Orioński Instytut Świecki, jak sama nazwa wskazuje, opiera się na duchowości św. Alojzego Orione, podobnie jak pozostałe zgromadzenia założone przez niego i tworzące Rodzinę Oriońską. Św. Alojzy Orione jest uważany za Założyciela Instytutu, choć w rzeczywistości powstał on wiele lat po jego śmierci. W czasach, w których żył ks. Orione, w Kościele nie istniała jeszcze forma życia konsekrowanego w instytutach świeckich, ale ten święty kapłan już w swoich pierwszych Konstytucjach z roku 1904 przewidywał formę konsekracji dla tych świeckich, którzy z całej duszy pragną dążyć do doskonałości i byliby skłonni do złożenia ślubów, gdyby było to możliwe. Ks. Orione otaczał się świeckimi współpracownikami, pobudzał, również wśród kobiet, konkretną współpracę w różnych formach miłosierdzia. Siedem lat po śmierci ks. Orione został wydany przez papieża Piusa XII dokument Provida Mater Ecclesia, dający prawne podstawy do zakładania instytutów świeckich w Kościele. Natomiast Orioński Instytut Świecki został kanonicznie zatwierdzony w 1997 r. w Tortonie.
Orioński Instytut Świecki jest zjednoczony, ze względu na pochodzenie i charyzmat, z Małym Dziełem Boskiej Opatrzności. Jedność ta jest również zapewniona poprzez obecność oriońskiego asystenta duchowego. Instytut zachowuje jednak autonomię swojej tożsamości oraz posiada własne struktury i formację.
Celem Oriońskiego Instytutu Świeckiego jest przede wszystkim uświęcenie członkiń poprzez zachowywanie rad ewangelicznych żyjąc w świecie. Szczególnym celem Instytutu jest służenie Bogu, Kościołowi oraz duszom, zgodnie z charyzmatem ks. Orione. Instytut jest poświęcony Bogu i oddany w opiekę Najświętszej Maryi Pannie; czci jako założyciela, ojca, mistrza i pośrednika św. Alojzego Orione.
W liście z 1903 r., skierowanym do bpa Tortony Hygina Bandiego, ks. Orione pisze o Zgromadzeniu:
(…) dzieło Opatrzności Bożej polega na „odnowieniu wszystkiego w Chrystusie – instaurare omnia in Christo”, to znaczy na głoszeniu prawdy i uświęcaniu dusz przez poznanie i miłość Bożą oraz na ustawicznym odnawianiu w Jezusie Chrystusie ukrzyżowanym instytucji i wszystkiego, co należy także do społeczności ludzkiej, wprowadzając je w ducha i życie katolicyzmu, aby znalazły w nim swoje miejsce i wnosiły doskonały porządek w ludzką społeczność na chwałę Bożą, jednocząc całą ludzkość w jedno ciało – święty Kościół katolicki, ustanowiony przez Pana naszego Jezusa Chrystusa pod boską władzą biskupów, w łączności i zależności od boskiej i najwyższej władzy apostolskiej św. Piotra, którym jest biskup rzymski. (…) dlatego nasz mały instytut, który w dobroci Boga powstał pod nazwą Dzieło Boskiej Opatrzności uznając, że Opatrzność Boża na całym świecie w szczególny sposób działa przez biskupa rzymskiego, jako że w nim czci następcę św. Piotra, a namiestnika na ziemi Pana naszego Jezusa Chrystusa, taki oto stawia sobie cel szczególny: spełniać za łaską Bożą wolę Bożą, zawartą w woli św. Piotra, to znaczy biskupa rzymskiego, i szukać większej chwały Bożej przez dążenie do doskonałości swoich członków; troszczyć się o to, aby przez uczynki miłosierdzia rozszerzać i pomnażać wśród ludu chrześcijańskiego – szczególnie przez głoszenie Ewangelii ubogim, mało znaczącym i udręczonym wszelkiego rodzaju złem i bólem – słodką miłość do namiestnika na ziemi Pana naszego Jezusa Chrystusa, którym jest biskup rzymski – następca św. Piotra apostoła, dążąc wewnątrz świętego Kościoła do umocnienia jedności dzieci z Ojcem, a na zewnątrz do doprowadzenia do jedności z Ojcem, niegdyś zerwanej. Do jego działalności – mówiąc szczegółowo – należy w ramach działalności wewnątrz świętego Kościoła pracować nad usuwaniem chaosu i myśli i przez dzieła miłosierdzia ożywiać, zacieśniać i podtrzymywać jedność wiernych ze św. Piotrem, przepełniając szczególnie gorącą i czynną miłością do ojca św.: wychowywanie młodzieży w szkołach i poza szkołą; głoszenie ewangelii ubogim według chrześcijańskiej nauki społecznej; opiekę nad dotkniętymi wszelkiego rodzaju złem i cierpieniami oraz każdą instytucję, działającą na korzyść ludu (…).
Natomiast w notatkach z 1938 r., ks. Orione tak opisuje swoje Zgromadzenie:
Nasze Zgromadzenie zakonne jest mało znaczące, ale nowoczesne, gdy chodzi o jego członków i metody i całkowicie oddane na służbę ludowi i jego dziełom, powierzone Bożej Opatrzności. Powstało dla ubogich i – aby osiągnąć swój cel – zakłada swoje placówki w ośrodkach robotniczych, przede wszystkim w najuboższych dzielnicach na peryferiach wielkich miast przemysłowych. Żyje ubogo wśród ubogich, ciesząc się błogosławieństwem Kościoła, pomocą władz i poparciem ze strony tych, którzy są otwarci na potrzeby nowych czasów. Dociera do ludu, nie tyle słowem, ile przykładem i ofiarą z własnego życia oddanego całkowicie Chrystusowi i zbawieniu braci. (…) Jego największym pragnieniem jest rozszerzanie wśród ludu Ewangelii i miłości do „słodkiego Chrystusa na ziemi”, ducha braterskiej miłości wśród ludzi. Ma na celu podniesienie duchowe i społeczne klas robotniczych, obronę przed fałszywymi ideologiami wydziedziczonych, budowanie i jednoczenie narodów w Chrystusie. (…) Małe Dzieło pragnie służyć i to służyć, z miłością; „ono Deo adiuvante – przy pomocy Bożej” postanawia realizować praktycznie dzieła miłosierdzia dla podniesienia moralnego i materialnego biednych ludzi. (…) Największym zatem jego przywilejem jest służba ubogim i odrzuconym. Jego zawołaniem jest Pawłowe: „Charitas Christi urzet nos – Miłość Chrystusa przynagla nas”, a jego program wyraża się słowami Dantego: „Nasza miłość nigdy nie zamyka drzwi”.
W tych słowach wyłania się duchowość i charyzmat ks. Orione. Widać, jak bardzo pragnął odnowić wszystko w Chrystusie, zanieść Ewangelię i miłość do papieża – którego nazywał słodkim Chrystusem na ziemi – każdemu człowiekowi, zwłaszcza objąć opieką wszystkich najbardziej potrzebujących i opuszczonych. Mawiał często: Czynić dobrze wszystkim, źle nigdy i nikomu. Dewizą jego życia wewnętrznego było: Cierpieć, milczeć, modlić się, kochać, być ukrzyżowanym i adorować.
Charyzmat orioński można określić jednym zdaniem: Doprowadzić wszystkich ludzi do Kościoła i do Papieża poprzez służbę miłości.
Dziś charyzmat ten realizują Synowie oraz Córki Boskiej Opatrzności. Zgromadzenia zakonne, które założył ks. Orione, prowadzą liczne dzieła miłosierdzia, prowadząc domy wychowawcze, domy opieki czy schroniska dla bezdomnych. Członkinie Instytutu również żyją i spełniają swoją posługę w świecie w duchu św. Alojzego Orione. Instytut nie wymaga od swoich członkiń jakiegoś szczególnego zawodu czy apostolatu. Wyraża się on obecnością w świecie, byciem solą ziemi i światłem świata oraz zaczynem, przemieniającym świat od wewnątrz. Członkinie Instytutu świadczą o Bogu własnym świadectwem i przykładem życia, ofiarą z siebie oraz ofiarowaniem własnych cierpień Bogu, modlitwą, otwarciem na innych ludzi, zwłaszcza tych najbardziej ubogich duchowo i materialnie. Przeżywają swoje życie w duchu Założyciela, którym jest zdanie się na Bożą Opatrzność, miłość do Kościoła, papieża i wszystkich ubogich i przekazywanie tego spotykanym na drodze życia ludziom.
Na duchowość Oriońskiego Instytutu Świeckiego składają się również cechy, które są wspólne dla wszystkich instytutów świeckich. Są nimi:
• Świeckość;
• Konsekracja;
• Apostolstwo.
Wszystkie instytuty świeckie zachowują swój świecki charakter. Członkinie instytutów żyją w świecie, pośród innych chrześcijan świata, ale jednocześnie posiadają pewność, że zostały powołane do całkowitego poświęcenia się na stałe Bogu w sposób uznany przez Kościół. Zadaniem instytutów jest życie w świecie i wobec świata w łączności z Kościołem, budowanie Królestwa Bożego na ziemi przez osobiste świadectwo życia chrześcijańskiego. Członkinie instytutów, mimo że na zewnątrz nie odróżniają się od innych ludzi świeckich, prowadzą intensywne życie modlitewne, uczestniczą w adoracji Najświętszego Sakramentu, wsłuchują się w Słowo Boże, korzystają z sakramentu pokuty i pojednania oraz kierownictwa duchowego. Uczestnicząc w Eucharystii, ofiarowują wszystko Bogu – pracę, apostolstwo, cierpienia i radości. Żyjąc w świecie łączą kontemplację i działanie. Są „zanurzone” w świat, co nieraz łączy się z niezrozumieniem oraz męstwem w znoszeniu presji ze strony otoczenia. Na zewnątrz życie członkiń instytutów nie różni się od życia innych osób stanu wolnego, ponieważ wypełniają swoje obowiązki w świecie, gdzie mogą podejmować zadania, których nie mogą wykonywać zakonnicy. Członkowie instytutów świeckich są w bezpośrednim kontakcie z sytuacją ludzi we współczesnym świecie, dzięki czemu mogą lepiej rozeznawać ich sytuację i reagować oraz przekazywać informacje pasterzom Kościoła o obecnych potrzebach i zadaniach.
Członkinie instytutów nie mają habitu ani żadnego innego specjalnego stroju. Nie tworzą wspólnot w sensie wspólnego mieszkania, tworzą je bardziej w sensie wspólnego powołania i charyzmatu.
Konsekracja w instytucie świeckim ma na celu upodobnienie do Chrystusa w Jego życiu ukrytym. Poprzez konsekrację naśladują w swym życiu Chrystusa czystego, ubogiego i posłusznego. Jest ona wielkim darem od Boga dla całego Kościoła. Konsekracja uzdalnia, by całą swoją działalność w świecie kierować ku Bogu i uświęca ją, czyni szczególnie owocnym apostolstwo w świecie. Konsekracja wzbogaca życie duchowe, które przeżywa się w rzeczywistości ziemskiej. Maryja, jako pierwsza konsekrowana, jest ideałem życia poświęconemu Bogu.
Członkinie instytutów świeckich składają śluby: